Στην καρδιά της θάλασσας του Ναθάνιελ Φίλμπρικ



Μετάφραση: Kέλλυ Χονδροδήμα
Σελ.: 362
Εκδόσεις Ωκεανίδα

«Σαν γιγάντιο αρπακτικό πουλί, το φαλαινοθηρικό αρμένιζε τεμπέλικα προς τις δυτικές ακτές της Νότιας Αμερικής, κάνοντας ελιγμούς πάνω σε μια ζωντανή θάλασσα λαδιού. Γιατί αυτό ήταν ο Ειρηνικός το 1821: μια αχανής έκταση με “ζωντανές δεξαμενές” λαδιού – τους φυσητήρες. Το κυνήγι του φυσητήρα – της μεγαλύτερης φάλαινας με δόντια – δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Έξι άντρες ξεκινούσαν από το πλοίο μέσα σε μια μικρή βάρκα, πλησίαζαν κωπηλατώντας τη λεία τους, την καμάκωναν κι ύστερα την τρυπούσαν μέχρι θανάτου με μια λόγχη. Το κήτος, βάρους εξήντα τόνων, μπορούσε να τσακίσει τη βάρκα μ’ ένα τίναγμα της ουράς του, ρίχνοντας τους άντρες στα παγωμένα νερά του ωκεανού – συχνά, μίλια μακριά από το πλοίο».

Η βύθιση του φαλαινοθηρικού Έσσεξ στις 20 Νοεμβρίου του 1820 από μία φάλαινα ήταν μία από τις πιο γνωστές θαλάσσιες τραγωδίες του 19ου αιώνα. Για την εποχή του, ήταν κάτι αντίστοιχο με το ναυάγιο του Τιτανικού, ενώ ενέπνευσε μεγάλους συγγραφείς, όπως τον Έντγκαρ Άλαν Πόε, ο οποίος στο «Η αφήγηση του Άρθουρ Γκόρντον Πιμ» χρησιμοποιεί μερικά από τα πιο μακάβρια στοιχεία της εν λόγω τραγωδίας, αλλά και τον Χέρμαν Μέλβιλ, που δανείζεται με τη σειρά του για το «Μόμπι-Ντικ» πολλά στοιχεία από τις γραπτές αφηγήσεις των επιζώντων του ναυαγίου του Έσσεξ, ιδίως προς το τέλος του αριστουργήματός του. Θα λέγαμε ότι το «Στην καρδιά της θάλασσας» συνεχίζει την ιστορία του Μόμπι-Ντικ, αφού αφηγείται την αληθινή ιστορία του φαλαινοθηρικού Έσσεξ, κυρίως μετά τον εμβολισμό του από μία φάλαινα-φυσητήρα, και την περιπέτεια των ανδρών του πληρώματος μέχρι τη σωτηρία κάποιων εξ αυτών από διερχόμενα πλοία, αφού είχαν ήδη ταξιδέψει με τις βάρκες τους πάνω από 4.500 ναυτικά μίλια στον Ειρηνικό. Πώς είναι δυνατόν, λοιπόν, όταν γνωρίζει κανείς ότι η αληθινή αυτή ιστορία έχει εμπνεύσει έναν Μέλβιλ και έναν Πόε, να μην ανυπομονεί να τη διαβάσει;




© digital_dom

«Ήταν, όπως θυμόταν αργότερα, “ η πιο χαρούμενη στιγμή της ζωής μου” – η στιγμή που επιβιβάστηκε για πρώτη φορά στο φαλαινοθηρικό Έσσεξ. Ήταν δεκατεσσάρων χρονών, με πλατιά μύτη κι ανοιχτό, ανυπόμονο πρόσωπο, κι όπως όλα τα παιδιά στο Ναντάκετ, είχε μάθει να “λατρεύει τα σκαριά των πλοίων”. Μπορεί το Έσσεξ να μην έμοιαζε και τόσο σπουδαίο, έτσι χωρίς ξάρτια και δεμένο στην αποβάθρα, όμως για τον Τόμας Νίκερσον ήταν ένα πλοίο που του έδινε την ευκαιρία της ζωής του. Επιτέλους, μετά απ’ αυτή την ατέλειωτη αναμονή, θα μπάρκαρε».


© akpelan
Ακόμη κι αν οι ιστορίες με ναυάγια και φαλαινοθηρικά δεν σας αγγίζουν (ούτε εμένα μέχρι πρότινος) είναι τέτοια η αφηγηματική δεινότητα του συγγραφέα και τόσο δυνατή η ιστορία που αφηγείται, που δεν μπορείς να σταματήσεις μέχρι να διαβάσεις την τελευταία σελίδα του βιβλίου κι ας γνωρίζεις από πριν την κατάληξή της. Παρόλο που το βιβλίο ανήκει στην κατηγορία του μη-μυθοπλαστικού αφηγήματος, η αγωνία και η συγκίνηση που χαρίζει σε τίποτα δεν υπολείπεται αυτής των μυθιστορημάτων. Ίσως και εκεί να έγκειται η τέχνη του συγγραφέα, αφού, κατόπιν ενδελεχούς έρευνας στις γραπτές μαρτυρίες για το ναυάγιο του Έσσεξ και μελέτης της ψυχολογίας και της φυσιολογίας της ασιτίας, της ναυσιπλοΐας, της ωκεανογραφίας και πάνω απ’ όλα των φυσητήρων, μας παρέδωσε ένα βιβλίο συναρπαστικό, που όχι άδικα βραβεύτηκε με το σπουδαιότερο βραβείο στις ΗΠΑ, το National Book Award για την κατηγορία non - fiction.

Όλα ξεκίνησαν απ’ το Ναντάκετ της Μασαχουσέτης, ένα μικρό νησάκι που αποτελούσε τον 18ο και 19ο αιώνα την φαλαινοθηρική πρωτεύουσα του τότε κόσμου. Οι κάτοικοι αυτού του νησιού ανήκαν στην πλειοψηφία τους στην αίρεση των Κουάκερων, ενώ ήταν τόσο πλούσιοι απ’ το κυνήγι της φάλαινας και την εκμετάλλευση του κητέλαιου, που, όταν οι οικονομικές κρίσεις ισοπέδωναν άλλες πόλεις της Αμερικής, το Ναντάκετ εξακολουθούσε να σωρεύει χρήματα. Η κλειστή, προληπτική κοινωνία του, ωστόσο, που γνώριζε άριστα πώς να μετατρέπει τη νεκρή φάλαινα σε άριστης ποιότητας λάδι για κάθε χρήση (η εξόρυξη πετρελαίου δεν είχε ακόμη γίνει πραγματικότητα), πώς να υψώνει τείχη στους μη Ναντακετιανούς, για να προφυλάξει τα πλούτη της, πώς να προφυλλάσσεται από οποιονδήποτε κίνδυνο και να υπομένει τις όποιες απώλειες, που μοιραία πήγαιναν χέρι-χέρι με τη φαλαινοθηρία, έμελε να καταστραφεί από την ίδια τη φαλαινοθηρία.

«Όσο κι αν προσπαθούσαν να το κρύψουν οι κάτοικοι, το νησί αυτό χαρακτηριζόταν από μια βαρβαρότητα, μια αιμοβορία και μια αλαζονεία, που έδενε κάθε μητέρα, πατέρα και παιδί, σαν μια φυλή με μοναδικό σκοπό το κυνήγι [...] Οι κάτοικοι του Ναντάκετ είχαν κάθε λόγο να είναι προληπτικοί. Τη ζωή τους την εξουσίαζε μια δύναμη τρομακτική κι εντελώς απρόβλεπτη - η θάλασσα. Από τις συνεχείς μετακινήσεις ενός συμπλέγματος από ύφαλους, μαζί και του αμμώδους Ύφαλου του Ναντάκετ στην μπούκα του λιμανιού, κάτι τόσο απλό όπως το να ‘ρθεις και να φύγεις από το νησί ήταν συχνά μια οδυνηρή και καμιά φορά ολέθρια εμπειρία για τη ναυτοσύνη. Κυρίως το χειμώνα, όταν οι καταιγίδες ήταν πιο θυελλώδεις, γίνονταν ναυάγια σχεδόν κάθε βδομάδα. Σε όλο το νησί υπήρχαν θαμμένα πτώματα άγνωστων ναυτικών, ξεβρασμένα από τα κύματα που έδερναν τις ακτές του. Το Ναντάκετ, που στη γλώσσα των ιθαγενών του νησιού, των Γουαμπαοάγκ, σημαίνει “μακρινός τόπος”, ήταν ένας λοφίσκος από άμμο που τον κατάτρωγε ανελέητα ο ωκεανός, κι όλοι του οι κάτοικοι, ακόμη κι αν δεν είχαν φύγει από το νησί, ήξεραν πολύ καλά τη σκληρότητα της θάλασσας».

Τα ταξίδια των φαλαινοθηρικών διαρκούσαν χρόνια. Το πλήρωμα ενός φαλαινοθηρικού έμενε στη στεριά μόνο λίγους μήνες μεταξύ των  διαφόρων ταξιδιών. Οι περισσότεροι έβλεπαν τα παιδιά τους, αφού είχαν γεννηθεί και μεγαλώσει, ενώ οι γυναίκες είχαν όλη την ευθύνη του σπιτιού και την πραγματική εξουσία στη στεριά για όσα χρόνια διαρκούσε το κυνήγι, τις περισσότερες μάλιστα φορές ξεπερνούσε τα τρία χρόνια. Οι γυναίκες στη στεριά, οι άντρες κυρίως στη θάλασσα, μια κοινωνία που δεν ήταν και πολύ διαφορετική από την κοινωνία των φυσητήρων, όπως μας πληροφορεί ο συγγραφέας σε αυτόν τον έξοχο παραλληλισμό:

© David Lazarus
«Τα θηλυκά αναλαμβάνουν ομαδικά τη φροντίδα των μικρών. Τα μικρά πηγαίνουν από φάλαινα σε φάλαινα, έτσι ώστε να υπάρχει πάντα ένας φύλακας όταν η μητέρα κατεβαίνει για καλαμάρια εκατοντάδες ή και χιλιάδες μέτρα βαθιά. Αμέσως μόλις μια ενήλικη φάλαινα αρχίσει την κατάδυση, το μικρό κολυμπάει και πάει παραδίπλα σε άλλη. Τα μικρά αρσενικά φεύγουν από την οικογένεια όταν γίνονται περίπου έξι χρονών και κατευθύνονται σε ψυχρότερα νερά, στα μεγάλα γεωγραφικά πλάτη. Εκεί ζουν μόνα τους ή με άλλα αρσενικά κι επιστρέφουν στα ζεστά νερά όπου γεννήθηκαν όταν πλησιάζουν τα τριάντα. Ακόμα και τότε όμως η επιστροφή του αρσενικού είναι άστατη κι όχι οριστική. Μένει μόνο γύρω στις οκτώ ώρες με κάθε κοπάδι, μερικές φορές ζευγαρώνει, χωρίς όμως να δημιουργεί ποτέ δυνατούς δεσμούς, κι ύστερα παίρνει το δρόμο της επιστροφής στα μεγάλα πλάτη. Ζει περίπου εξήντα με εβδομήντα χρόνια. Η οργάνωση της οικογένειας των φυσητήρων, που βασίζεται στα θηλυκά, έχει εκπληκτικές ομοιότητες με την κοινωνία που είχαν αφήσει πίσω στο Ναντάκετ οι φαλαινοθήρες. Και στις δύο κοινωνίες τα αρσενικά ήταν περιπλανώμενα. Με την αφοσίωσή τους στο κυνήγι του φυσητήρα, οι κάτοικοι του Ναντάκετ είχαν αναπτύξει ένα σύστημα κοινωνικών σχέσεων παρόμοιο με αυτό της λείας τους».
Ένας κομήτης και μία επέλαση ακρίδων ήταν οι δύο οιωνοί που ανησύχησαν τους κατοίκους του Ναντάκετ, πριν ξεκινήσει το καλότυχο ως τότε Έσσεξ το ταξίδι του στις 12 Αυγούστου 1819 ψάχνοντας φυσητήρες. Με ενδιάμεσους σταθμούς τις Αζόρες, τα νησιά του Πράσινου Ακρωτηρίου κοντά στην Αφρική, θα συνεχίσει στο Νότιο Ατλαντικό κατά μήκος της Βραζιλίας και της Αργεντινής, για να φτάσει στο νησί Στάτεν και το Ακρωτήριο Χορν, το νοτιότερο άκρο της Νότιας Αμερικής. Από κει θα συνεχίσει κατά μήκος της Χιλής και του Περού, για να φτάσει στα νησιά Γκαλαπάγκος και πλέοντας προς την Υπεράκτια Περιοχή θα εμβολιστεί από μία φάλαινα περίπου 25 μέτρων και 80 τόνων στις 20 Νοεμβρίου 1920.

© Jeffery Ward




Όπως κατέγραψαν οι επιζώντες του ναυαγίου, η φάλαινα αυτή συμπεριφερόταν περίεργα. Αντί να πανικοβληθεί και να προσπαθήσει να ξεφύγει, έπλεε ήρεμα σε απόσταση εκατό μέτρων από το πλοίο, ξεφυσούσε νερό, βουτούσε στον ωκεανό και ξανάβγαινε σε απόσταση πιο κοντινή στο πλοίο. Κανείς δεν την είδε ως απειλή γιατί ως τότε καμία φάλαινα δεν προσπάθησε να εμβολίσει πλοίο. Η συγκεκριμένη, αφού χτύπησε με το κεφάλι της την αριστερή πλευρά του Έσσεξ, επανήλθε λίγη ώρα μετά για να αποτελειώσει ό,τι ξεκίνησε και δε σταμάτησε μέχρι που τέλειωσε το έργο της: να βυθίσει το πλοίο. Οι άντρες του Έσσεξ έμειναν εμβρόντητοι, αφού ακόμη και τότε αδυνατούσε να χωρέσει ο νους τους πώς είναι δυνατόν να συμβαίνει ό,τι συνέβαινε.  Μέχρι τότε ήξεραν ότι οι φάλαινες είναι φιλειρηνικές και ποτέ δεν αποτελούν κίνδυνο για τα φαλαινοθηρικά και το πλήρωμά τους.

© David Lazarus
Το Έσσεξ βυθίστηκε κοντά στον Ισημερινό και η συγκλονιστική περιπέτεια του πληρώματος μόλις άρχιζε. Το τί ακολούθησε από τις 22 Νοεμβρίου 1820, όταν οι άντρες του Έσσεξ επιβιβάστηκαν στις βάρκες του πλοίου, για να σωθούν και άφηναν πίσω τους το πλοίο να βουλιάζει στα νερά του Ειρηνικού, έως τις 23 Φεβρουαρίου 1821, οπότε και σώθηκαν κάποιοι απ’ αυτούς, είναι καλύτερα να το διαβάσει κανείς, αφού σε μία σύντομη παρουσίαση δεν είναι δυνατόν να αποδοθεί. Οι πληροφορίες που περιέχει το βιβλίο για τη φαλαινοθηρία τον 19ο αιώνα  στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού και την ιστορία αυτού του μικρού νησιού της Αμερικής, του Ναντάκετ, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, ενώ οι στιγμές συγκίνησης και αγωνίας πολλές στην άψογα δοσμένη από τον Φίλμπρικ αληθινή ιστορία του ναυαγίου του Έσσεξ. Δύο ωστόσο είναι τα πράγματα που έρχονται και ξανάρχονται στο μυαλό μου: το πρώτο είναι η εξαγριωμένη φάλαινα που βύθισε το πλοίο με υπολογισμένα χτυπήματα. Είναι η πρώτη τέτοια ιστορική καταγραφή. Μέχρι τότε, πολλές φάλαινες προκάλεσαν ναυάγια. Αυτό όμως έγινε στην προσπάθειά τους να σωθούν απ’ τους φαλαινοθήρες. Καμία μαρτυρία για φάλαινα που εξοργίστηκε και εμβόλισε ένα πλοίο. Όπως είπε ο υποπλοίαρχος Τσέις, η φάλαινα πλησίασε το πλοίο από κατεύθυνση «υπολογισμένη για να μας κάνει τη μεγαλύτερη δυνατή ζημιά, χτυπώντας μας από μπροστά και συνδυάζοντας έτσι τις ταχύτητες και του πλοίου και τη δική της στη σύγκρουση», ενώ ο ίδιος κατέγραψε επίσης ότι έπεσαν θύματα «ξεκάθαρης και υπολογισμένης δολιότητας».
Το δεύτερο έχει να κάνει με το τί θα μπορούσε να γίνει, ώστε να αποφευχθεί η τραγωδία. Όπως αποδείχθηκε εκ των υστέρων, το σύνολο του πληρώματος θα μπορούσε να είχε σωθεί, αν ο πλοίαρχος Πόλαρντ επέμενε στις διαταγές του να πλεύσουν προς τα κοντινά νησιά της Εταιρείας (σημερινή Γαλλικη Πολυνησία).  Ήταν όμως υπερβολικά δημοκρατικός και το χαρακτηριστικό του αυτό ήταν η καταδίκη όλων, αφού υπερίσχυσε η άποψη του υποπλοιάρχου Τσέις, για να πλεύσουν στις ακτές της Νότιας Αμερικής, δηλαδή χιλιάδες μίλια μακριά.

Ένας καπετάνιος που ξέχασε το ρόλο του, ένας υποπλοίαρχος που ήθελε να γίνει καπετάνιος και κυρίως η έλλειψη γνώσεων για τα νησιά της Εταιρείας από τα μέλη του πληρώματος, σε συνδυασμό με τους μύθους που είχαν ακούσει για ανθρωποφαγίες στα νησιά αυτά ήταν οι κύριοι λόγοι που  οδήγησαν τους ναυαγούς να στραφούν προς τις ακτές της Νότιας Αμερικής, χωρίς τελικά να καταφέρουν να αποφύγουν την ανθρωποφαγία.

© adampaquette






O συγγραφέας


Ο Ναθάνιελ Φίλμπρικ είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Θαλάσσιων Μελετών Ίγκαν και ειδικός στην ιστορία του Ναντάκετ, ενώ έχει γράψει πλήθος έργων με τα περισσότερα από αυτά να είναι υποψήφια για μεγάλα βραβεία στην κατηγορία τους. Για το βιβλίο του “Στην καρδιά της θάλασσας” κέρδισε το National Book Award στην κατηγορία non-fiction. To “Μayflower” ήταν το 2007 short-listed τόσο για το Pulitzer Prize για Ιστορικό Έργο και για το βραβείο των Los Angeles Times, ενώ κέρδισε το Massachusetts Book Award για non-fiction. Το “Revenge of the Whale” κέρδισε το βραβείο Boston Globe Horn. Το “Sea of Glory” κέρδισε το Theodore and Franklin D. Roosevelt Naval History Prize και το Albion-Monroe Award. Ζει με την οικογένειά του στο Ναντάκετ.

To trailer της ταινίας (κυκλοφορία: Δεκέμβριος 2015):




Eξώφυλλα απ' όλο τον κόσμο





Έγραψαν για το βιβλίο



  1. https://www.nytimes.com/books/00/06/04/reviews/000604.04bolstet.html
  2. http://www.theguardian.com/books/2000/apr/22/historybooks.classics
  3. http://www.irishtimes.com/news/whaling-quakers-and-salty-ambitions-1.265669

Ετικέτες ,